Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri

Bakı, "Elm", 2001, 376 səh.
Min illər boyu Azərbaycan dövlətlərinin tərkib hissəsi olmuş Naxçıvan diyarı XVI əsrin sonunda (1588-1603-cü illər) və XVIII əsrin əvvəllərində (1724-1735-ci illər) Osmanlı imperiyasının tərkibinə keçmiş və burada osmanlı idarə sistemi tətbiq edilmişdir. Bu dövr Naxçıvan diyarının siyasi, sosial və iqtisadi tarixi ilə bağlı geniş məlumatlar osmanlı mənbələrində öz əksini tapmışdır.
Naxçıvan diyarının tarixi ilə bağlı qiymətli mənbələrdən biri də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, icmal
dəftər"ləridir. Вu dəftərlər bir qayda olaraq müfəssəl dəftərIərdən sonra və onun əsasında tərtib olunurdu.
Müfəssəl dəftərIərin tərtibində əyalətin və ya sancağın gəlir obyektlərinin və mənbələri ilə vergi
mükəlləfiyyəti daşıyanların müəyyənləşdirilməsi məqsədi güdülürdü. İcmal dəftərIərdə isə həmin
gəlirlərin nесə bölüşdüriilməsi əks olunurdu. Əyalətın və ya sancağın gəlir mənbələri müəyyənləşdırildikdə, həmin əyalətin bəybərbəyisi bu mənbələrdən əldə olunan gəlirin kimlərə və hansı xidmətlərinə görə verilməsi barədə sultanın adına göndərdiyi təqdimata ("təzkurə") əsasən, təqdim olunan şəxs üçün sultandan "berat" alınırdı. Bu üsulla həmin ərazi-inzibati vahidinin gəlirlərinin sahibləri müəyyənləşdirilir və müfəssəl dəftər üzərində iş başa çatdırıldıqdan soma hazırlanan lcmal dəftərə gəlir mənbəyi göstərilməklə, gəlir sahiblərinin adları qeyd edilirdi. Gəlir mənbələri əsasən əkilən torpaq sahələrini əhatə edirdi. Gəlirin həcmindən asılı olaraq isə əkilən torpaq sahələri də daxil olmaqla, gəlir mənbəyinin forması da müəyyənləşdirilirdi. Əkilən torpaq sahələrinin başqa gəlir mənbəyinə digər gəlir gətirən obyektlər də daxil edilirdi, lakin ümumigəlirdə onların nisbəti aşağı olurdu.